Լեզվում կան բառեր, որոնք իրար են շաղկապում բառեր կամ ամբողջ նախադասություններ։ Այդ բառերը կոչվում են շաղկապներ։ Հա- մեմատենք հետևյալ նախադասությունները. Գիրքը և տետրը դրված են սեղանին։ Աշակերտը մտավ դասարան և վերցրեց գիրքը։ Նախադասություններից առաջինում և-ը իրար է շաղկապել նախադասության անդամներ, իսկ երկրորդում՝ նախադասություններ։
Ըստ իրենց շարահյուսական դերի՝ շաղկապները բաժանվում են երկու խմբի՝ համադասական և ստորադասական։ Համադասական շաղկապներն իրար են շաղկապում բառեր կամ համադաս, համազոր նախադասություններ, իսկ ստո- րադասական շաղկապները՝ ստորադաս նախադասությունը շաղկապում են գերադասին։ Համադասական շաղկապներից են՝ և, ու, բայց, իսկ, սակայն, էլ, այլ, նաև, այլև, կամ, ապա, այլապես, ըստ որում, ընդ որում և այլն։ Ստորադասական շաղկապներից են՝ որ, թե, որովհետև, քանզի, մինչև որ, մինչդեռ,եթե, թեև, թեկուզ, թեպետ, որպեսզի, քանի որ, ուրեմն, ուստի, հետևաբար, հետևապես, այնուամենայնիվ և այլն։ Ըստ կիրառության՝ շաղկապները լինում են մենադիր, կրկնադիր և զուգա- դիր։ Մենադիր են միայնակ գործածվող շաղկապները: Օրինակ՝ Մութն ընկավ, և բոլորը ցրվեցին։ Կրկնադիր են կրկնվող շաղկապներ: Օրինակ՝ Նա և՛ սովորում էր, և՛ աշխա- տում։ Զուգադիր են որոշակի զույգերով գործածվող շաղկապները: Օրինակ՝ Եթե թույլ տան, ապա կգամ։ Թեև դժվար էր, սակայն կատարեցինք։ Ոչ միայն եկավ, այլև բոլորին օգնեց։ Ոչ թե դժգոհեք, այլ փորձեք որևէ ձևով օգնել։ Կրկնադիր շաղկապների վրա շեշտ է դրվում, և նրանց կապակցած միավորները տրոհվում են ստորակետերով։ Շաղկապները նախադասության անդամ չեն համարվում։
Առաջադրանքներ: 1. Ընդգծել շաղկապները։ Եթե, իսկույն, այնտեղ, բայց, և, մյուս, բոլոր, թեև, սակայն, որովհետև, ինչպես, այս, որպեսզի, պատճառով, դեպի, քանզի, նաև, բացի, քանի որ։
2։.Կազմել նախադասություններ՝ գործածելով եթե, որպեսզի, որովհետև, սակայն, իսկ, և շաղկապները։
Որպեսզի ես հասնեմ հաջողոթյունների, դպրոցում լավ եմ սովորում:
Ես այսօր չեմ գնացել դպրոց, որովհետև վատառողջ էի:
ես գնեցի կապույտի փոխարեն կանաչ գրիչը, սակայն ինչ տարբերություն:
Ես հագել էի վարդագույն զգեստ, իսկ մայրիկս դեղին:
Ես ուրախ եմ և հպարտ, որ ունեմ ձեզ նման ընկերներ:
3.Կետադրել նախադասությունները և ընդգծել շաղկապները:
Երբ պորտուգալացիները հայտնագործեցին Սուրբ Հեղինե կղզին նա պատված էր համատարած անտառով: Կղզյակում խոզեր ու այծեր թողեցին որ նավաբեկությունից տուժած մարդիկ կարողանան որոշ ժամանակ այնտեղ ապրել: Ամենուրեք բավականաչափ կենդանիներ կային և մարդիկ չէին մտածում դրանց վերանալու մասին: Որսորդությունը դարձավ նաև սպորտ իսկ սպորտին հատուկ է ռեկորդներ սահմանելու ձգտումը: Արևելյան մի տիրակալ տիրակալ հռչակվեց նրանով որ անձամբ հազար առյուծ խփեց: Մի ժամանակ առյուծների մռնչյունը լսվում էր Հունաստանից մինչև Հիմալայան լեռների ստորոտը բայց այսօր այդ վայրերում առյուծներ չկան:
Հատված «Կյանքը հին հռովմեական ճանապարհի վրա» վիպակից
Մայրս առողջ էր, ժիր և սիրուն։ Մորս հիշելիս՝ ես միշտ հիշում եմ նաև մեր պարտեզի նոճին։ Նրան շատ էր նման։ Նա բռնում էր ջրով լցված տաշտը, վեր էր բարձրացնում և, առանց ճիգի, միայն դաստակների ուժով, թափում էր։ Մի որևէ սեղան, մի ծանր առարկա տեղափոխելիս՝ չէր կանչի ո՛չ ոքին օգնության։ Բոլորն ինքն էր անում, անում էր թեթև, կարծես մի փոքրիկ ճյուղ էր տեղափոխում։Ծննդաբերությունից միայն կես ժամ առաջ նա հրաժարվում էր աշխատելուց, դեմքի վրա հազիվ նշմարվում էր ցավագին ինչ֊որ ծամածռություն, ապա ժպտում էր ջինջ, գնում, առանձնանում, բռնում կողերը, և ահա ծնված էր լինում մեզանից մեկնումեկը։
Ասում էին, որ մեզանից մեկ֊երկուսը դեռ ամբողջովին լույս չտեսած, ոտները մորս մարմնի մեջ, սկսել են ճչալ։ Անզուսպ, առողջ մանուկներ, որոնց արյունն այնքան շատ էր լինում երբեմն, որ վախենում էին խեղդվելուց։ Մեզանից մեկն այդպես էլ խեղդվել էր մեկ֊երկու ամսական եղած ժամանակ։
Մա՜յր, հիշում եմ քո երջանկությունը, մայրական բերկրանքը, երբ ես և եղբայրներս ըմպում էինք կաթը քո մարմնի արևային խորությունից։ Նստել եմ շատ գրկեր, բայց ո՛չ մի գիրկ, մա՜յր, չի օրորել ինձ այնպես անուշ, ինչպես քո գրկի քնարը։
Մայրը՝ դա հավիտենական, մշտաթարմ և մշտադալար լիրիկան է, դա ոսկյա ծառն է երկնքի կապույտ դաշտում բուսած։
Ամենամռայլ թախիծն է պատում ինձ այժմ, երբ հիշում եմ, որ մի քանի անգամ կաթկթել են մորս արցունքներն իմ անառակությունների պատճառով։
Ես ուզում եմ, որ այժմ մեկն ինձ դաժան կերպով խոշտանգի այդ անառակությունների համար, որպեսզի հանգստանա իմ թշվառ հոգին, որպեսզի խաղաղի մշտնջենական ողբն իմ ողբագին հոգում։
Իջնում է թանձրակարմիր և մեծաթև մի վերջալույս իմ ճակատի վրա։ Կոծում են հողմերը։ Աշխարհը ցուրտ է։ Փակեցե՛ք դուռը աշխարհի դեմ։
Բայց մայրս ժպտում է մեր կապույտ լեռներից բարձրացող արևի միջից, տեսնում եմ նրա ծամերը արևի շողերին խառնված և լսում եմ նրա շողերի ձայնը․
«Տուր թախիծդ ինձ, մանո՜ւկ իմ, ե՜րգն իմ կողերի, ցնծա գարնան մեջ, գարո՜ւն իմ ցնծագին, վազի՛ր բաց և դալար դաշտերում, իմ եղնի՜կ թեթևասույր, սուրա՛ փրփրադեզ ալիքների վրա, ժպտա, ջերմագին է աշխարհը, իմ զավա՜կ, իմ ծա՜ռ երկնասլաց, իմ խնդությո՜ւն, իմ սե՜ր»։
Եվ բացվում է մի մեծ առավոտ, որի թևերը ոսկեզօծում են իմ հոգու մռայլ ափունքները։
Սավառնում է տիեզերական ցնծությունը։
Արևի միջից լսում եմ նրա ձայնը։
Արևի միջից լսում եմ նրա ձայնը։
Արևը ինքը՝ մայր է խարտյաշ աչքերով և ոսկյա մազերով։ Թափվում է կանաչների վրա նրա ոսկեհնչյուն երգը։
Առաջադրանքներ: 1.Կարդալ հատվածը, անհասկանալի բառերը բացատրել բառարանի օգնությամբ:
Նոճի-Նոճազգիների ընտանիքին պատկանող մշտադալար ծառ:
2.Ո՞վ է մայրը հեղինակի համար: Ինչպե՞ս է նա ներկայացնում մորը:
Մայրիկը հեղինակի համար սուրբ մարդ էր, առողջ առույգ ժիր, գարուն բերող: 3.Ո՞վ է մայրը քեզ համար: Նկարագրիր և բնութագրիր մայրիկիդ: Մայրիկս ինձ համար ամենաթանկն է աշխարհում, նա բարի է, քնքուշ, և սիրում է մեզ օգնել,
5.Առաջին շարքի բառերի դիմաց 2-րդ շարքից ընտրիր և գրիր բացատրությունները. հածել, հեծել, հեծկլտալ, հեծնել դեգերել, ձի նստել, տառապել, հեկեկալ
6.Ո՞ր դարձվածքի իմաստն է սխալ բացատրված. բերանը ջուր առնել – չխոսել կյանքի ընկեր- ազնիվ, լավ ընկեր դանակը ոսկորին հասնել- համբերությունը հատնել հոգու հետ խաղալ – ձեռ առնել
Բաբելացի մի անվանի առևտրական մահացել էր Հնդկաստանում: դստրերն պսակելուցհետո նա, իր ունեցվածքը բաժանելով երկու հավասար մասերի, ժառանգություն էր թողել երկու որդիներին: Բացի դրանից, նա երեսուն հազար ոսկի ընծա էր թողել այն որդուն, որին կհաջողվեր ապացուցել, որ ինքն առավել է սիրում հորը: Մեծ որդին հոր պատվին մի հուշարձան կառուցեց, իսկ երկրորդ որդին իր ստացած ժառանգության մի մասն քրոջ օժիտին ավելացրեց: Բոլորն այն կարծիքին էին, որ ավագ որդին է հորը ավելի շատ սիրում, մինչդեռ փոքրը քրոջն է սիրում: Ուստի միաձայն պնդում էին, որ այդ երեսուն հազարը պիտի ավագ որդուն հատկացվի: Արդար մի դատավոր երկուսին էլ իր մոտ կանչեց և առանձին-առանձին զրուցեց նրանց հետ: Ավագ եղբորը նա ասաց. -Ձեր հայրը ընդհանրապես էլ չի վախճանվել. նա իր վերջին հիվանդությունից բուժվել է և վերադառնում է Բաբելոն: — Օրհնյալ լինի Աստված, — պատասխանեց երիտասարդը,- բայց այդ հուշարձանը ինձ վրա շատ թանկ նստեց: Դատավորը նույն բանը նաև կրտսեր եղբորն ասաց. -Օրհնյալ լինի Աստված,- ասաց կրտսերը,- ես իմ ողջ հարստությունը հորս կվերադարձնեմ, բայց ես կցանկանայի, որ իմ տվածը թողներ քրոջս: — Դուք ոչինչ չեք վերադարձնի,- ասաց դատավորը,- ավելին, դուք ևս երեսուն հազար ոսկի կստանաք, որովհետև ձեր հորը բոլորից շատ եք սիրում:
Կապեր կոչվում են այն բառերը, որոնք բառ կապում են բայական անդամին և նրա հետ միասին դառնում են բայական անդամի լրացում։ Կապերը ըստ շարադասության լինում են երեք տեսակ՝
Նախադրություններ, որոնք դրվում են կապվող բառից առաջ (առանց, ըստ, իբրև, որպես, հօգուտ, փոխանակ, դեպի,նախքան, միշտ, առ, չնայած, ի, հակառակ, հանուն և այլն)։
Ետադրություններ կոչվում են այն բայերը, որոնք դրվում են կապվող բառից հետո (առթիվ, անց, առջև, հետ, վերաբերյալ, ներքո, նման, պես, փոխարեն, օգտին, վրա, մասին, միջև, մեջ, տակ, համար և այլն)։
Երկդրություններ կոչվում են այն կապերը, որոնք կարող են դրվել և՛ կապվող բառից առաջ և՛ կապվող բառից հետո (ընդդեմ, շնորհիվ, բացի, համաձայն, չնայած, անկախ)։
Կապերը նախադասություն անդամ ինքնուրույն չեն լինում և հարցի չեն պատասխանում։
Առաջադրանքներ:
1.Տրված կապերի հետ գործածիր երկուական գոյական:
Ընդդեմ-մարդկանց, ընտանիք առանց-ընկերներ-պայուսակ նման շնորհիվ ըստ հանուն մինչ նկատմամբ վրա համաձայն
2.Փակագծերում տրված բառերից ընտրեք տվյալ նախադասությանը համապատասխանողը:
Հրացաններ որոտացին, և շողացին սրեր, ամպերի (փոխարեն, փոխանակ) քարափների վրա նստեց այրվող գյուղերի մուխը: Գործը սկսելուց առաջ պետք է մի քանի օր ծանոթանամ (նյութերին, նյութերի հետ): Եղանակային անբարենպաստ պայմանների (հետևանքով, շնորհիվ) այս տարի պտղատու այգիները բերք չտվեցին: Դպրոցականների կյանքի անվտանգությունն ապահովելու (կապակցությամբ, համար) կառուցվեց ստորգետնյա անցում: Ամեն ինչ հասկացա՝ բացառությամբ Ձեր ասած վերջին (նախադասությունից, նախադասության):
3.Շարքում առանձնացրու նախադրություններն ու ետադրությունները:
Ի դեմս,, պես, հանուն, հանձին, բացառությամբ, նկատմամբ, չնայած, առթիվ, հանդերձ, անկախ, համար, հեռու, դեպի, ներքո, հօգուտ, վերաբերյալ, նման, որպես, մինչև, բացի, :
4.Յուրաքանչյուր շարքում ընդգծի՛ր կապը։
Երբ, բացի, որովհետև, այնտեղ մտերմորեն, ամենուրեք, դեպի, ստեպ-ստեպ վրա, որևէ, և, մյուս ինչու, յուրաքանչյուր, մասին, մասամբ հանուն, անուն, այնքան, սույն։
Մակբայները արտահայտում են գործողության հատկանիշ, ցույց են տալիս տեղ, ժամանակ, ձև, չափ ու քանակ:Լինում են՝ ձևի՝ արագ, արագ-արագ, արագորեն, արտաքուստ, բարեկամաբար, բարոյապես, բացեիբաց, գործնականորեն, գիտակցաբար, դանդաղ, դանդաղորեն, զույգ-զույգ, իսկույն, լրջորեն, խստիվ, կամաց, կամաց-կամաց, մեկ-մեկ, հազիվհազ, հանկարծ, հապճեպ, հիմնովին, հոտնկայս, հետզհետե, հօգուտ, ձեռաց, մեղմիվ, մեն-մենակ, մերթընդմերթ, մեղմիվ, միասին, միանգամայն, միաձայն, ներքուստ, շարունակ, շտապ, ջոկ-ջոկ, սրտանց, ի սրտե, ուշի-ուշով (ուշիուշով), քաջաբար, փոխեփոխ և այլն։
ժամանակի՝ այժմ, արդեն, այլևս, այսուհետև, այնուհետև, այսօր, ամսեամիս, առայժմ, առհավետ, առմիշտ, ապա, գիշեր-ցերեկ, դեռ, դեռևս, երբեք, երեկ, ընդմիշտ, ժամ առ ժամ, ժամանակ առ ժամանակ, հար, հավետ, հավիտյան, հետագայում, հետո, հիմա, հնուց, հնում, մանկուց, միշտ, մշտապես, նախ, նախապես, նախօրոք, ներկայումս, շուտ, շուտով, վաղ, վաղը, վաղուց, վաղօրոք, վերջերս, վերջիվերջո, տարեցտարի, րոպե առ րոպե, ուշ, ցարդ, ցայժմ, ցմահ, օրըստօրե, օրեցօր, օր օրի և այլն։
տեղի՝ ամենուր, ամենուրեք, այլուր, բերնեբերան, դեմառդեմ, դեմ դիմաց, դեսուդեն, դեմ հանդիման, դռնեդուռ, գյուղեգյուռ, երկրեերկիր, հետ, ընդառաջ, հեռու, հեռու-հեռու, մեջտեղ, սարնիվեր, վեր, վար, վերուստ, տեղ-տեղ և այլն։
չափի՝ ամենևին, ամբողջովին, ավել, ավելի, ավելի ևս, առավել, առավելապես, բավականին, բավական, բազմիցս, բնավ, բոլորովին, գերազանցապես, գրեթե, դարձյալ, եռակի, երիցս, է՛լ ավելի, ընդամենը, լիովին, կիսով չափ, կրկին, կրկնակի, հազիվ, հաճախ, հաճախակի, համարյա, մասամբ, մասնակիորեն, մեկ-մեկ, մեկիկ-մեկիկ, մոտավորապես, նորից, շատ, շատ-շատ, չափազանց, սակավ առ սակավ, փոքր առ փոքր, փոքրիշատե, քիչ-քիչ և այլն։
Ընդհանրական՝ որոնք տարբեր տեքստերում տարբեր իմաստներով կարող են հանդես գալ. առաջ, անընդհատ, անմիջապես, արտաքուստ, ներքուստ, դեմ դիմաց, իսկույն, հաճախ, շարունակ, միանգամայն, ստեպ-ստեպ և այլն։
Առաջադրանքներ:
1. Դուրս գրել մակբայները և որոշել տեսակը:
Մարդկությունը վերջերս ամեն ինչ չէ, որ իմանում է իր մոլորակի մասին:
վերջերս-ժամանակի մակբայ
Մինչև հիմա հայտնաբերում են դամբարաններ ու քաղաքներ:
հիմա-ժամանակի մակբայ
Մոտ ժամանակներս կատարված հետազոտությունները ցույց են տվել, որ նորածին երեխաները չեն սիրում ջազը և սիրով լսում են քնքուշ երաժշտություն:
մոտ ժամանակներս-ժամանակի մակբայ
Ճապոնական մի ընկերություն ուր որ է սկսելու է գրպանի հեռուստացույցների արտադրություն:
ուր որ է-ժամանակի մակբայ
Սարքերն ասում էին, որ այսօր պիտի ուժեղ երկրաշարժ լիներ:
այսօր-ժամանակի մակբայ
Զարմացած թագավորը դանդաղ նստեց գահին:
դանդաղ-ձևի մակբայ
Սոված առյուծները զույգ-զույգ կանգնեցին նրա գահավորակի մոտ:
զույգ-զույգ-ձևի մակբայ
Օդը կամաց-կամաց սկսեց սառչել, անձրևը հորդացավ:
կամաց-կամաց-ձևի մակբայ
Նրանք ընկերներ էին և միասին շատ դժվար ճանապարհ էին անցել:
շատ դժվար-դևի մակբայ
Զինվորները հրամանատարի կենացը հոտնկայս էին խմում:
հոտնկայս-ձևի մակբայ
Մի ուլիկ ժայռից ցած ընկավ:
ցած ընկավ-տեղի մակբայ
Փահլևանները գյուղեգյուղ ընկած՝ ելույթներ էին ունենում:
գյուղեգյուղ-տեղի մակբայ
Կամակոր տղան դեսուդեն շպրտեց խաղալիքները:
դեսուդեն-տեղի մակբայ
Հանրապետությունում տեղ-տեղ սպասվում են տեղումներ:
տեղ-տեղ-տեղի մակբայ
Գզիրն ընկավ դռնեդուռ, էլ չթողեց տուն-կտուր:
դռնեդուռ-տեղի-տեղի մակբայ
Թափառաշրջիկը ամբողջովին թրջվել էր անձրևից:
ամբողջովին-չափի մակբայ
Նա հաճախ է դասից բացակայում:
հաճախ-չափի մակբայ
Աշակերտները իսպառ մոռացել են գիրք կարդալը:
իսպառ-չափի մակբայ
Նրա ձայնը գրեթե չէր լսվում:
գրեթե-չափի մակբայ
Լևոնին ամենևին չէր հետաքրքրում ուրիշի ասածը:
ամենևին-չափի մակբայ
2.Հետևյալ մակբայները գործածեք բայի հետ։
Քաջաբար- խոսել
աստիճանաբար-բարձրանալ
օրեցօր-լսել
խորապես-խոսել
շարունակ-տրտնջալ
կուզեկուզ-թաքնվել
հավիտյան-լռել
սրտանց-նվիրել
գյուղեգյուղ-տարածել
լռելյայն-ժպտալ
բերնեբերան-խոսել
արագ-արագ-քայլել
վերջնականապես-լուծել
հոտնկայս-դիմավորել
ներքուստ-արտասվել
շատ-շատ-ուտել
Մակբայ կազմող ածանցները կոչվում են մակբայակերտ ածանցներ: Մակբայակերտ են հետևյալ ածանցները։
-(ա)բար -աստիճանաբար- քաջաբար, հեզաբար,
(ա)պես -նմանապես-իսկապես, ժամանակավորապես,
-(ա)վարի -մարդավարի -հայավարի
-իվ- խստիվ-պասիվ, ակտիվ
-ովին -գլխովին-ամբողջովին, լիովին
-որեն -մեղմորեն-նրբորեն, ճկունորեն
-ուստ -վերուստ-հագուստ, արտաքուստ
Առաջադրանք: Վերը նշված շարքերում ավելացնել ևս երկուական ածանցավոր մակբայ:
Եվա Խաչատրյանի բլոգ 